Een uitgebreide analyse van de oorzaken van ziekteverzuim

Ziekteverzuim lijkt op het eerste gezicht een eenvoudig proces: werknemers melden zich ziek, keren terug en gaan verder. Maar de werkelijkheid is complex, met een reeks oorzaken zoals werkdruk, sectorale verschillen en verborgen risico’s zoals roze verzuim. Wat zit er echt achter deze cijfers? En hoe kunnen werkgevers en beleidsmakers zorgen voor een structurele daling van het verzuim? In deze analyse bespreken we de trends, oorzaken en praktische oplossingen

Ziekteverzuim in cijfers: een historisch en actueel overzicht

Het ziekteverzuim in Nederland heeft de afgelopen decennia duidelijke schommelingen laten zien. In 1996 lag het verzuim op 4,7%, iets boven het gemiddelde over de periode 1996–2023, dat uitkomt op 4,5%. Vanaf 1997 nam het percentage elk jaar toe, tot een piek van 5,5% in 2000 en 2001. Vervolgens volgde er een periode van vier jaar waarin het verzuim afnam tot 4,1% in 2005, het laagste punt in jaren.

Van 2014 tot 2022 liet het verzuim een omgekeerde trend zien: vanaf een historisch dieptepunt van 3,8% in 2014 nam het percentage elk jaar toe, met uitzondering van 2016, tot een recordhoogte van 5,6% in 2022. Deze toename werd mede veroorzaakt door de coronapandemie, die leidde tot langdurige uitval door fysieke en mentale klachten. Na acht jaar stijging is in 2023 voor het eerst weer een daling te zien, met een verzuimpercentage van 5,3%.

Sectoren met hoog ziekteverzuim in 2023–2024

• Gezondheids- en welzijnszorg: 7,4% in 2023, en een lichte afname naar 7,8% in het eerste kwartaal van 2024.
• Vervoer en opslag: 6,3% in 2023 en gelijk in het eerste kwartaal van 2024.
• Onderwijs: 6,2%  in 2023 en een lichte daling naar 6,0% in het eerste kwartaal van 2024.

Sectoren met relatief laag ziekteverzuim

• Horeca: na een piek van 4,7% in 2022 is het verzuim gedaald naar 3,9% in 2023 en 3,5% in het eerste kwartaal van 2024.
• Landbouw, bosbouw en visserij: 3,6% in zowel 2023 als in eerste kwartaal van 2024.
• Financiële dienstverlening: het laagste ziekteverzuim, met 3,3% in 2023.

Hoewel seizoenseffecten, zoals de jaarlijkse piek in de wintermaanden door griep en verkoudheid, een rol spelen, blijven structurele oorzaken zoals werkdruk, fysieke belasting en mentale klachten de belangrijkste aanjagers van langdurig ziekteverzuim.

Oorzaken van ziekteverzuim: meer dan alleen een griepje

Het CBS meldt dat griep, verkoudheid en andere virusinfecties in 2023 nog steeds de meest voorkomende redenen waren voor verzuim (55%). Toch laten de cijfers ook zien dat psychische klachten zoals burn-out (8%) en fysieke problemen zoals rugklachten (3,8%) belangrijke oorzaken blijven. Deze klachten zijn vaak gerelateerd aan specifieke sectoren en arbeidsomstandigheden.

Sectorale verschillen in oorzaken

• Zorgsector: de zorgsector kampt met een hoog percentage werkgerelateerd verzuim, met psychische klachten zoals burn-out op de voorgrond. In de branche verpleging, verzorging en thuiszorg ligt het verzuim zelfs op 9,5%.
• Bouwsector: hier staan fysieke klachten, zoals lage rugpijn en RSI, bovenaan. Vooral repetitieve handelingen en een gebrek aan ergonomische werkplekken spelen hierbij een rol.
• Onderwijs: Docenten melden vaak psychische klachten, veroorzaakt door werkdruk, administratieve lasten en een gebrek aan herstelmomenten.

Verborgen risico: roze verzuim

Een opvallend probleem dat steeds vaker opduikt, is roze verzuim. Dit fenomeen beschrijft werknemers die wel aanwezig zijn op het werk, maar niet optimaal functioneren door mentale of fysieke klachten. Hoewel roze verzuim niet meetelt in de officiële cijfers, heeft het grote gevolgen voor productiviteit en teamdynamiek.

Belangrijkste oorzaken van roze verzuim:

• angst om zich ziek te melden, bijvoorbeeld door werkdruk of baanonzekerheid;
• onvoldoende aandacht voor herstel en preventie;
• gebrek aan openheid over mentale of fysieke klachten.

Casus: bouwbedrijf vermindert fysieke klachten met innovatieve technologie

Een middelgroot bouwbedrijf met 100 medewerkers kampte in 2023 met een hoog ziekteverzuimpercentage van 5,3%, vooral veroorzaakt door fysieke klachten zoals rugpijn en RSI. De kernoorzaak? Repetitieve handelingen en een gebrek aan inzicht in de fysieke belasting van werknemers.

De aanpak:

• data-analyse met wearables: het bedrijf introduceerde draagbare technologie (wearables) om real-time fysieke belasting te monitoren. Deze technologie gaf inzicht in overmatige bewegingen, verkeerde houdingen en zware belasting.
• ergonomische training: de data werd gebruikt om ergonomische trainingen op maat te bieden. Werknemers kregen advies over tiltechnieken en werkhouding.
• rotatieschema: taken die repetitieve handelingen vereisten, werden verdeeld over meerdere werknemers. dit zorgde voor afwisseling in belasting. Dit nadat HARM, een gevalideerde methode om het risico op arm-, nek- of schouderklachten te bepalen bij hand-armtaken, werd toegepast.
• preventieve pauzes: op basis van de wearable-data werden pauzes geïntroduceerd precies op momenten dat werknemers overbelast dreigden te raken.

Resultaten na zes maanden:

• fysieke klachten namen af;
• het ziekteverzuimpercentage daalde;
• medewerkers rapporteerden een hogere tevredenheid over de werkomstandigheden in een interne enquête;
• de productiviteit steeg doordat werknemers efficiënter en zonder pijnklachten konden werken.

De verborgen impact van werkgerelateerde beroepsziekten

Ziekteverzuim is vaak het topje van de ijsberg. Uit de Arbobalans van 2020 blijkt dat de kosten van werkgerelateerde beroepsziekten verdubbeld zijn. Beroepsziekten zoals RSI, burn-out, en contacteczeem komen veelvuldig voor, maar worden niet altijd als werkgerelateerd herkend.

Volgens het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) worden veel werkgerelateerde klachten onvoldoende gemeld. De meest voorkomende beroepsziekten zijn:

• psychische aandoeningen: zoals burn-out en overspannenheid;
• fysieke klachten: zoals RSI en lage rugpijn.
• stoffengerelateerde ziekten: zoals astma of contacteczeem.

Wat betekent dit voor werkgevers?
Het niet herkennen van werkgerelateerde beroepsziekten kan leiden tot onderrapportage en onderschatting van het probleem. Werkgevers moeten investeren in het signaleren en voorkomen van beroepsziekten, bijvoorbeeld door periodiek werkplekonderzoek en preventieve programma's.

Wat kunnen werkgevers doen? Concreet stappenplan

1. Analyseer verzuimdata: gebruik verzuimrapportages om patronen en risicogroepen te identificeren.
2. Voer preventieve gesprekken: plan regelmatige check-ins met medewerkers over werkdruk en welzijn.
3. Creëer een veilige cultuur: zorg ervoor dat werknemers zich comfortabel voelen om klachten te delen.
4. Investeer in ergonomie: zorg voor een gezonde werkplek en train medewerkers in tillen en werkhouding.
5. Schakel een arbodienst in: laat experts meedenken over een integrale aanpak.

Conclusie

Hoewel het ziekteverzuim in Nederland daalt, blijven er hardnekkige uitdagingen zoals werkdruk, fysieke belasting en roze verzuim. Sectoren zoals zorg en onderwijs hebben specifieke aandacht nodig om duurzame verbeteringen door te voeren. Door verder te kijken dan de cijfers en te investeren in preventie, signalering en een veilige werkcultuur, kunnen werkgevers niet alleen het ziekteverzuim verminderen, maar ook bijdragen aan een gezondere en productievere werkomgeving.

Take aways

• Het ziekteverzuim in Nederland daalt, maar sectorale verschillen blijven significant.
• Griep en verkoudheid blijven de grootste verzuimoorzaken, maar mentale en fysieke klachten nemen toe.
• Sectoren zoals zorg en onderwijs kampen met structureel hoger verzuim door werkdruk en mentale belasting.
• Roze verzuim, waarbij medewerkers wel aanwezig zijn maar niet optimaal functioneren, blijft een onderschat probleem.
• Innovatieve oplossingen, zoals wearables en ergonomische trainingen, kunnen fysieke klachten en verzuim effectief verminderen.
• Werkgerelateerde beroepsziekten zoals burn-out, RSI en contacteczeem worden vaak niet herkend of gemeld.
• Preventieve maatregelen, zoals open communicatie, werkplekonderzoek en flexibele werktijden, zijn essentieel voor een duurzame aanpak.
• Een integrale aanpak verlaagt niet alleen het verzuim, maar verhoogt ook tevredenheid, productiviteit en duurzame inzetbaarheid van medewerkers.